De Joodse begraafplaats van Zutphen lag oorspronkelijk buiten de stad, aan de Weg naar Vierakker. Dit gebied met oude rivierduinen wordt al honderden jaren het Hoge West genoemd.
Ondanks het feit dat de begraafplaats inmiddels is omsloten door een naoorlogse woonwijk, een volkstuincomplex en een jeugdzorginstelling, heerst er een serene rust. De begraafplaats oogt sober, er staan 440 grafstenen in rechte rijen naast elkaar. Hier en daar is door ouderdom sprake van verzakking en onleesbare teksten op de stenen. De Hebreeuwse, en later ook Nederlandse, teksten op de grafstenen richten zich naar het oosten. De grafsteen van Mozes Spier uit 1811 is een van de oudste graven. Graven en grafstenen uit de periode 1797 tot 1811 zijn niet teruggevonden.
De stenen en het Metaheirhuisje zijn inmiddels nagenoeg allemaal gerestaureerd. Foto’s van voor en na de restauratie zijn te zien in de synagoge.
In 1797 verzochten Joseph Levi, Liefman Hertz en Abraham Salomons bij gemeente Zutphen om grond om in gebruik te nemen als begraafplaats. Men mocht een stukje grond ver buiten de stad pachten á 4 gulden per jaar.
In 1887 werd het metaheirhuis (reinigingshuis) gebouwd. In dit gebouw werden de overledenen verzorgd. In het metaheirhuisje wordt nu gebeden gezegd, over de overledene gesproken en het wordt gebruikt voor het vertrek naar de rustplaats. In 1896 was de dodenakker te klein geworden; de begraafplaats werd verder uitgebreid en de Joodse gemeente kon de grond aankopen. Omdat bij een hoge stand van de IJssel begrafenissen alleen per boot plaats konden vinden, werd in 1901 een verhoogde weg aangelegd, dit bleek onvoldoende en werd al snel ‘de domme aanleg’ genoemd. Ook daarna had men soms nog een bootje nodig om een begrafenisplechtigheid te bereiken.
In de Tweede Wereldoorlog werden door de Duitse bezettingstroepen op en bij de begraafplaats bunkers en loopgraven aangelegd, een aantal graven werd hierbij vernield. In 1944 richtten NSB’ers vernielingen aan; een groot aantal grafstenen werd meegenomen of door een granaatinslag totaal weggevaagd.
In 1949 is een gedenkteken opgericht ter nagedachtenis aan alle gedeporteerde en vermoorde Joodse inwoners van Zutphen. Het gedenkteken is geadopteerd door de John F. Kennedyschool; elk jaar maken kinderen het schoon voor de herdenking op 4 mei en op de eerste schooldag na de meivakantie leggen de leerlingen van groep 7 en 8 bloemen.
Sinds 2002 zijn de begraafplaats en het metaheirhuisje rijksmonumenten. De monumentale waarden staat als volgt omschreven op rijksmonumenten.nl:
Begraafplaats
– architectuurhistorische waarde: het bijzonder gaaf bewaarde karakter van de Joodse begraafplaats
– stedenbouwkundige waarde: de ligging buiten de bebouwde kom op een hoger gelegen perceel te midden van een overstromingsgebied
– cultuurhistorische waarde: karakteristiek voorbeeld van een goed onderhouden Joodse begraafplaats omsloten door een muur.
Metaheirhuisje
– architectuurhistorische waarde: bijzonder vormgegeven reinigingshuisje in 1887 gebouwd door D. Lijsen (1835-1922). Het is gebouwd in overgangsarchitectuur met invloeden uit de neo-renaissance en het neo-classicisme
– stedenbouwkundige waarde: onderdeel van de Joodse begraafplaats, als entreegebouw aan de oostzijde van het perceel aan weerszijden geflankeerd door de bakstenen muur met vierkante pijlers
– cultuurhistorische waarde: goed voorbeeld van een type reinigingshuisje, representatief als onderdeel van een Joodse begraafplaats.
Sinds 2009 wordt de Joodse begraafplaats verzorgd en onderhouden door een team vrijwilligers. Daarnaast wordt de begraafplaats één keer per jaar gemaaid in opdracht van gemeente Zutphen.
In oktober 2013 werd de Joodse begraafplaats opnieuw opengesteld, na restauratie van begraafplaats en reinigingshuisje. Het pad dat naar het metaheirhuis leidt, kreeg bij die gelegenheid de naam ‘Meijer Groenpad’, naar de jarenlange voorzitter van de Joodse gemeente Zutphen: Meijer Groen. In 2014 ontving het metaheirhuisje de Palts-penning van het Wijnhuisfonds voor ‘de restauratie op de meest cultuurhistorisch verantwoorde wijze’.
Meer informatie over de rituelen rond het begraven, de begrafenis en de (symbolen op de) grafstenen is te vinden op: nigdestedendriehoek.nl/begraafplaats.
Bronnen: rijksmonumenten.nl, NIG De Stedendriehoek en Wikipedia.
Adres: Meijer Groenpad 1, 7204LB Zutphen